Verhalen over heksen en duivels

Sittardenaar Jos Arets deed onderzoek in beide Limburgen

Sittardenaar Jos Arets (68) beschrijft in zijn boek ‘Heksen en Duivels’ niet alleen de geschiedenis van de heksenvervolgingen in Nederlands en Belgisch Limburg, maar vooral de vele volksverhalen die er leven in deze streken over heksen en duivels. Hij noteerde tijdens een uitgebreid onderzoek tal van verhalen, die van generatie op generatie zijn doorverteld, in beide Limburgen.  Arets, die na een loopbaan als ondernemer in Leuven journalistiek studeerde, gebruikte dit onderzoek voor zijn eindscriptie.

Van de Middeleeuwen tot ver in de 17e eeuw werden in Europa vele honderden ‘heksen’ op de brandstapel gedood. Vaak nadat de vrouwen wreed gemarteld waren, om ‘bekentenissen’ los te krijgen. In september 1613 vonden zo op de Markt in Roermond 64 vrouwen de dood. Zij zouden de oorzaak zijn geweest van misoogsten, runderpest, de geboorte van gebrekkige kinderen, ziekten en andere rampspoed.

Naar Jos Arets gaat hier niet diep op in. Dat hebben andere auteurs al gedaan. In een vijftigtal verhalen, die misschien wel eeuwenlang zijn doorverteld in de Limburgse woningen, beschrijft Arets de hekserijen en duivelse streken, die de fantasie van onze voorouders prikkelden. Hij doet dat in een prettige verteltrant.

Heksen en duivels is in het Nederlands geschreven, het kost 16 euro of 25.50 euro in de gebonden versie. ISBN 978-908666038.4.

Onderstaand verhaal in het Sittards dialect is eerder door Jos Arets gebruikt voor een lezing over zijn onderzoek naar heksen- en duivelsverhalen.

HEKSE & DUUVELE in Holles en Belsj LIMBURG

Hekse waore gein sjieke medemkes. Ze lieëke hieël dèk opein. Ein króm naas, ein sjaasjmoeël, vieës haore die om d’r kop haer sjwadderoeënde, mager, platveut en zich sjtieëpend op eine sjtek. Ze kieëke de luuj neet aa, hauwe ein akkoord mit d’r duuvel en daodoeër ein baovenatuurléke mach.

Mit baedele en ’t make van drenkskes en zaaf die vuuër veuel kwaole gebroekt kóste waere, prebeerde ze in laeve te blieëve. Maer ouch kaom ’t vuuër dat luuj die get kaods feil hauwe ein heks vroogte om ein middel om op eine angere revanche te kinne nömme. De ouwesj waarsjuude de kinger dat es ein heks ze get wol gaeve, ze dat noeëts maogde aanpakke.

Hekse vlooge op eine bessemsjtieël doeër de loch. Ze soeësde om de sjouwe mit eine sjrieëvende lach. Ze kóste zich hieël klein make en doeër de sjluutellaoker kroeëpe. Ze kóste ’t laote onwaere of de ougs laote mislökke. En wat ze ouch gaer dooge, waor zich in ein sjwarte kat verangere.

En dan waore d’r nag de verhaole uuëver ’t same kómme van hekse. Ze sjloeëte zich op en sjtaokde ’t vuur flink op. Ze sjmieërde zich in mit zellefgemakde zaaf. Druuëg blaar en tot mael gesjtampt zaod van kruujje woeërte op ein plaat gelag baove ’t vuur. Ze aomde de damp dae vriekaom grellig in. Ze deege zich te good aan zellef gebroeëde drenkskes van braomele, miemere en jeneverbesse . Ze gonge op de grond ligge en belaefde allerhanj sjpiergietse. Op bessemsjtieële vlooge ze uuëver de dörper. Van tieëd tot tieëd kaome ze same mit d’r duuvel vuuër de sabbatnach. Dan makde ze zich op vuuër hunne meister en waore sjoeën om te zieën. Op aafgelaege plaatsje dansde en zónge ze in eine kringk.

In de vieëftieënde en zestieënde ieeuw waore de heksevervolginge. Dat waore duuëster tieje vuuër hekse. Rechbanke veurde ongenadige processe en brachte veuel hekse op de brandjsjtapel. Es iemes ouch maer de verdinking op zich hauw gelaaje dat ze ein heks waor, kós al gauw ein rechszaak volge. Ein in ’t oug vallende moeëdervlek woeërt al gezieë es ein merktaeke van Satan. De aangeklaagde bekènde nao ’t ongergao van bieëstige folteringe zonger mieë dat ze mit d’r duuvel onger ein dèkke laoge en dat ze op allerlei meneere sjaa aanrigde aan de luuj en deere.

Sjir Kriekels oeët ’s-Gravenvoeren gong nao ein aovend kaarte doeër de duuëstere nao heim. Haverwaegs hoeërt hae van wieëds aaf meziek. Hae hauw waal zich de nuuëdige op de lamp gesjód, maer hae wis zieëker dat ’t meziek waor. Effe wiejer zoog hae in ’t maonleech get bewaege. Opins woeërt hae omgaeve doeër eine trop jóng vrouluuj die om heum haer dansde. De sjrik sjloog heum in de bein en hae wis neet mie of hae zich moos omdrieë of vuuëroeët gao. Zoeën sjoeën vrouluuj in dun zieje klidjes hauw hae nag noeëts gezie. Krek wie hae besjloeët doeër te loupe, reikde ein van die aantrikkelèke maedjes heum eine baeker wieën aan. “Kóm op Sjir, vieër viere fieës, drink mit ós.” Sjir waor waal neet mie zoeë jongk, maer hae veulde toch nag vlindesj in d’r boeëk en leet zich omkalle. Hae pakde d’r baeker aa, heel ‘m omhoeëg en zag doe: “Allès da, in Goods naam”. Op sjlaag waore de fieëstende vrouluuj versjwoende. Sjir sjtong nag eine ganse tieëd mit ein laeg handj in de loch en op de grond om zich haer waor eine groeëte heksekringk.

Hekse waore good bekind mit wat in de natuur vuuërkaom. De bessem makde ze van de tek van eine essjeboum. Ze drooge ummer ein tekske van dae boum bie zich om kaod te kinne doeën.

Hazelnuutjes hauwe de hekse ouch altieëd bie zich. Daomit kóste ze zich onzichbaar make. Mit de tekskes van eine hazelaer schlooge ze op ’t water om ’t te laote raegene.

Oeët de bas van eine linjeboum woeërt eine gelöksbringer gesnijje om zich taege hekse te besjerme.

Gank noeëts urges nao binne woeë eine bessem omgedrieëd naeve de duuër sjteit. Dao bevingk zich namelék ein heks.

Om zich ein dinkbeeld te vurme van d’r duuvel is neet gemekkelèk. In vertillinge waert hae opgeveurd es haaf miensj en haaf deer, gans in ’t sjwart, mit paesj- of bókkepuuët, eine lange sjtart en op d’r kop twieë heurekés. Ouch kumpt hae vuuër es ein sjiek hieërke, ouch weer in ’t sjwart mit ein klein sikske. Hae lieët zich gemeinlich zieën aan luuj die tot alles in staot zin en dan hun zieël aan heum verkoupe in toesch vuuër meistens financieel vuuërdeil. Maer ouch bie ’t kaarte is hae geine onbekinde. ’t Kaartsjpel waerd waal ins ’t duuëvelssjpel geneumd.

Vreuger woeèrd aangenómme dat alle kaod van d’r duuëvel kaom. In de literatuur sjpieëlde hae hieël dek de hóófrol. Oeët angs vuuër de duuëvel gebroekde me zieëne naam zoeë wieënig meugelèk. De donderpraeke en ’t verwieëze nao hèl en verdommenis makde zoeëveuel indruk op de luuj dat me de duuëvel van zich aafzat. Waal zint nag sjpraekwuuërd blieve besjtaon, zoeë es.

“Dat dank dich d’r duuëvel” en “Went me uuëver de duuëvel sjprikt, traet me heum op zieëne sjtart” en “D’r duuëvel sjiet ummer op d’r groeëtste houp”.

De duuëvel is ummer d’r op oeët om de luuj te verleie. Es me ein verbónd mit heum sjluut, krieg me ein bevuuërrechte mach.

Eine bankdirektuur in Mestreech hauw bie ein transaktie veuel geld verlaore. Hae hauw ummer op zieën eige kinne geraekend en zich aan God wieënig gelaege laote ligge. Waal leep hae zoeë noeë en dan effe de Oos Leef Vrouwekirk binne.

Nog laat op d’r aovend zoot hae nag te raekene aan de sjtrop dae hae hauw opgeloupe. Opins sjtong dao eine in ’t sjwart gekleide hieër vuuër heum. “Wae haet dich binnegelaote ?” vroog hae op garetige toeën. D’r bankeer hauw drek doeër dat ’t d’r duuëvel waor.

“Ich kin uch helpe, want ich kin ’t probleem woeë d’r vuuër stjaot”, zag d’r duuëvel, “maer op ein vuuërwaarde. Ich weit wat uch te wachte sjteit. Verkoup mich de zieël van urre zoeën en g’r zeet van alle ieëlenj aaf”. Wie d’r bankdirektuur ouch vlookde en zich verzat, oeëteindelèk lag hae zich d’rbie neer en ding aafsjtand van zieën inzigste kèndj. D’r duuëvel pietsjde mit ein pen in de hand van d’r bankeer en leet heum mit zieën eige blood ’t contract ongertaekene.

“Kóm mit” zag hae taege d’r duuëvel en gong vuuër nao de kamer woeë zieë zuuënke sjleep. Mit dat ze in de sjlaopkamer kaome, trók de bankeer eine revolver, maer d’r koeëgel ketsjde aaf op ’t sjapeleer dat d’r kleine droog. Ouch d’r twieëde koeëgel ketsjde aaf. Wie hae vuuër d’r driede kieër wol sjeete, versjieën opins de Moeëdergoods die gong sjtaon tössje heum en ’t kindj.

“Ich höb dich neet vergaete”, zag Zie. “Ich zal dich helpe, maer maak ieësj ’t contract mit d’r duuëvel ongedao!”

D’r duuëvel waor weggefloept en d’r bankeer vool jenkend op zieën knijje. Wie hae ’s-angerdaags op zieë kantoeër kaom, sjtong d’r duuëvel heum al op te wachte. “De Moeëdergoods haet besjlis dat ste zondig ’t contract in de kirk truukbrings en maak dich onger de veut oeët”.

Onger de Mès waor opins ein hels sjpektakel bie ein van de vinstere baove d’n altaor. Jieëkereine kieëk omhoeëg en zoog d’r duuëvel achter de vinster sjtaon.

Hae sjweide mit ein sjtök papier. De pesjtoeër, dae op de huuëgde waor mit wat t’r gebuuërd waor, winkde heum dat hae ’t contract in de kirk moos kómme aafgaeve. De kirkduuër vool mit eine sjmak oeët de sjarneere en eine groeëte sjwarte voeëgel mit ein papier in d’r snjavel vloog de kirk in, kwakde dat bie de pestjoeër neer, klatsjde mit zieën vluuëgele de kandelaere en ’t misbook van g’n eltjer en vaegde mit ein vaartje weer nao boeëte. De ganse kirk roeëk nao sjwavel, de hèllesjtank.

Ouch de natuur waerd neet doeër de duuëvel mit rös gelaote. ’t Oprape van eine appel dae van d’r boum is aafgevalle kan dich op ’t kwaele van d’r duuëvel kómme te sjtaon.

In ’t paradieës sjtong naeve d’r appeleboum ouch eine paereboum. Dao in hauw d’r duuëvel zich vesjans. Klöm daorom neet in eien paereboum want d’r duuëvel kan dich droeët sjlingere.

Om zich te waere taege de mach van d’r duuëvel is ’t Sint-Jansevangelie ’t aangewieëze middel. ’t Is zieëker neet nuuëdig dit van boeëte te kènne.

’t Volsjteit meistens al mit ’t opzigge van de begienwuuërd. “In ’t begien waor ’t Wooërd en ’t Woeërd waor bie God en ’t Woeërd waor God”.

’t Is uuëver ’t algemein op klein formaat gedrök en me kint ’t daodoeër good in de tesj sjtaeke.

Zeet d’r noeë einigzins opgewermd om nag mie van hekse en duuëvele te weite te kómme dan nuuëdig ich uch oeët dit book aan te sjaffe. ’t Kan noeëts kaod uch de sjpiergietse van dees, nag altieëd vuuërkómmende figure, van gelieëf en boeëte de duuër te hauwte.

JOS ARETS