Heëlesj Leësplenksjke: Heëlesje wöäd
Aap – Noot – Mies
‘t Ieësjte leësplenksjke is óntsjtange rónk 1894 en hoeëd bei de leësmethode va zieëkere M.B. Hoogeveen, deë doanoa óch ’t bekinde “aap-noot-mies” plenksjke bedach. D’r tswek van ’t leësplenksjke woar um kinger ’t leëze en sjrieve va de Hollendsje sjproak bei te bringe.
De groeëtste verendering ten ópzichte van ’t taalóngerwies va doe, woar dat de letters neet mieë es zoeëdanig benumd móste weëde (dus Aa-Aa-Pé), mar dat d’r klank va de letters hingeree oetgesjproake mós weëde, woeëdurch kinger vöäl flotter ’t verbank kóste legke tusje wat ze kalde en wat ze loze (dus Aa-P). De tekeninge va d’r Cornelis Jetses (deë va “Ot & Sien”!) zörgde d’r óch vuur dat de relasie tusje watste zoogs en ’t doabei behurend woad gemekkeliger gelag woeëd. D’r Hoogeveen gebroekde vuur zieng leësplenksjkes zoeëgenumde normaalwöäd: wöäd die de wiechtigste klankzuvere letters of twieëklanke van ’t alfabet i-haote.
Keuzes
I plaatsj van ’t zoeëvöälste dekoratieve leësplenksjke te make mit wietsige, tupesje wöäd, hant de samesjtellers van ’t Heëlesj Leësplenksjke d’rvuur gekoaze um ’t idee van ’t orzjeneel leësplenksjke zoeëvöäl meugeligk te beware. Dit is gedoa um reë dat neet-dialeksjpreëkers of luuj die waal plat kalle, evvel ’t neet of mit muite leëze kinne (loat sjtoa sjrieve), de wöäd mekkeligk leëze kinne. Conform de letste sjpellingsaafsproake va d’r “Road vuur ’t Limburgs”, ópgesjteld i samewirking mit Veldeke Limburg en ‘t “Huis voor de Kunsten Limburg” is gezóch noa wöäd die ’t rieke klankepallet van ’t Heëlesj good loate oetkómme en die doabei óch tupesj zint vuur ’t Limburgs plat. De kluur-rieke tekeninge van ínne tekeneer, dus ummer d’rzelfde sjtiel, zörge vuur ing oersjprunkelige oetsjtroaling die oetnuuedigt vuur richtig gebroek.
Verantwuueding
De wöäd die gebroek woeëde óp ’t leësplenksjke zint “normaalwöäd”; wöäd die de wiechtigste klankzuvere letters of twieëklanke van ’t alfabet i-haote. De wöäd zint oetgekoaze um de volgende reë.
- D’r móste zoeëvöäl meugelig versjillende klinkers (inkelvoudige én samegesjtelde, kót én lank, dus óch beivuurbild ‘u’ en ‘uu’, ‘a’ en ‘aa’ enz.) gebroek weëde;
- D’r móste zoeëvöäl meugelig versjillende medeklinkers en sameklanke (dus óch ‘sj’, ‘nk’, ‘tsj’) gebroek weëde;
- D’r moagde alling zelfsjtendige naamwöäd gebroek weëde (vaweëge de beibehurende aafbildinge; de aafbilding mót dudelik ’t woad verbilde);
- De wöäd móste ínne medeklinker (of sameklank) vuur en ínne hinger d’r klinker han;
- De wöäd móste wat klank betruf dudelik versjille va de Hollendsje vertaling. Woeë ’t pasde en meugelig woar is ee tupesj Heëlesj woad gebroek.
De q, x en y gieëf ’t in ’t Heëlesj neet. De ‘au’ kump um genumde reë neet vuur i de gekoaze wöäd. De Hollendsje lange ‘ij’ weëd in ’t Plat ‘ie’. Tupesj vuur ’t dialeksoat woeë ’t Heëlesj ónger vilt (’t Ripuarisj uuevergengsdialek) is dat evvel óch deks de ei weëd gesjproake en gesjrieëve. Zoe zeët me i Heële bei en hei, terwiel i Voelender dat tóch teëge Heële aa-lik, wer bie en hie weëd gezag en gesjrieëve. Dat óngersjtrip nog mer ins de plaatsjelikke variasies, óch al óp zoene kótte aafsjtand. En óch al weëd ’t woad vlaai ummer mieë gebroek i de Limburgse dialekte, i Heële bliet ’t nog ummer vla (mv vla’s), wen ’t geet um ’t bekinde tupesj Limburgse bakproduk …
I d’r oetsjproak va de klinkers sjpilt ’t óngersjeed tusje sjtoeëte en sjlepe ing rol. De wöäd sjuuf, doef en piep weëde mit sjleeptoeën oetgesjproake. Bei de sjpellingswieziging va 2003 is d’rvuur gekoaze um d’r sjleeptoeën neet zichbaar te make i de sjpelling, dit um te vuurkómme dat d’r leëzer zich mit te vöäl leëstekes mót vermuie. Went ier neet wit wie de uu, de oe en de ie in d’r sjleeptoeënvariant klinke, vroag da inne móddertaalsjpreëker in uch umgeëving um ’t vuur te doeë!
Ee deel va de klanke die ‘t waal gieëf in ’t Heëlesj, óntbrik óp ’t leësplenksjke, zoewie ‘gk’, ‘ui’, ‘öä’ en angere. Dees klanke óntbreëke umdat de ruumteligke beperkinge van ’t formaat van ’t leësplenksjke ós doatouw dwóng. D’r Veldeke Krink Heële en umsjtrieëke hat uuevrigens d’r plaan um i de touwkóms oetbreidinge óp d’r letterset en óp de sjtrips mit wöäd vuur ’t leësplenksjke oet te bringe.