Heëlesj Leësplenksjke: ‘t Heëlesj dialek

Limburgs sjrieve

’t Limburgs vingste in ‘t midde van ‘t “Nederlands-Duitse dialectcontinuüm” dat lup va deep i Duutsjland bis aa de Noordzieë. ‘t Limburgs besjteet oet ee groeët aatal variante die allenui hun ege kinmerke hant. Wöädsjat en oetsjproak kinne al vanee versjille bei plaatsje óp kótte aafsjtand. De variasie in oetsjproak woar reë um al vreug te perbere i jieëker plaatsj ’t plat mit ing ege sjriefwies vas te legke.

Nui sjpelling

Binne Veldeke is al zieëker 100 joar ee proces va codificatie (= ’t vaslegke van algemene sproakvorme i grammatica’s en woadbeuker) aa de gang, woeëbei noagedach woeëd uuever manere um mieë eeheed i de sjpelling van ’t Limburgs plat aa te bringe. I 2003 is ing nui sjriefwies vasgelag die huutsedaags i gans Limburg gebroek weëd: de “Sjpelling 2003”. Dees geet oet van ’t principe dat klanke die i versjeie dialekte óp dezelfde maneer oetgesproake weëde, óch óp dezelfde maneer gesjrieëve weëde. Ee vuurbild doava is d’r ao-klank in ee woad as paol (paal) of gaon (gaan), die beivuurbild in ’t Genneps en ’t Valekebergs ’t zelfde oetgesproake weëde en dus óch in allebei dees dialekte óp dezelfde maneer gesjrieëve weëde. In ’t Heëlesj is dizze klank noe júús angesj en weëd deë oetgesjproake wie oa. I Heële zage v’r poal en goa. Uuevrigens kint ’t Heëlesj óch d’r klank ao, in wöäd wie aod (oud) en gehaote (gehouden). Óp dit leësplenksjke vingste de ao in ’t woad zaot (zout).

’t Nui Heëlesj Leësplenksjke hanteert de Sjpelling 2003. Doarum zuut ier beivuurbild neet mieë de ü mar de uu. De durch Veldeke geadvizeerde sjriefwies is noe Winkbuul en nit mieë Winkbül. ’t Nog ummer te kriege Woadbook dateert va vuur de nui sjpelling. De verenderinge i sjriefwies zint doa-i dus neet truuk te vinge. Desondanks is ’t book  ee weëdvol dokement mit vöäl informasie uuever ‘t Heëlesj en blief ’t gans good te gebroeke es noasjlaagwirk en vuur betekenisse va wöäd vanoet ’t Hollendsj noa ‘t Heëlesj en angesjum.

Veldeke bringt sjriefwiezers oet die rech dónt aa de versjille en uuevereekómste va de variante van ’t Limburgs. Ier kriet d’r inne vuur nieks bei ’t leësplenksjke. Mieë informasie uuever de Sjpelling 2003 is te vinge op dees pagina.

Klankversjille

’t Gieëf neet mieë vöäl luuj die d’r zuvere Heëlesje variant van ’t Limburgs kalle. Inne va 40 kalt angesj wie inne va 80 joar. Luuj weëde toch ummer mobieler woeëdurch de sjproak zich endert. Toch hat ’t Heëlesj waal degelik nog zieng ege klanke en wöäd, die hure bei Oeës-Limburg en ’t Ripuarisj Uuevergengsdialek.

Bauw alle sjproakvariante in ’t toeëngebied woeë Limburg i-ligk, kinne d’r sjtoeët- en d’r sjleeptoeën. Durch sjtoeëte en sjlepe kin versjil i betekenis óntsjtoa. De sjtandaardvariante oet de sjtrieëke rónkum ós kinne alling d’r sjtoeëttoeën.

De versjeie klinkerlengdes en -kwalitete in ’t Heëlesj.

I de Sjpelling 2003 weëd geadvizeerd um d’r sjtoeëttoeën o te notere as ó, zoewie i hónk. Went ier wil wete wie de klanke klinke, vroag ‘ne móddertaalsjpreëker um ’t uch vuur te doeë. Kiektip: Belsje documentaire mit oetlek uuever sjleep en sjtoeëttoeëne

Koelhollendsj

Va Heële weëd deks gezag dat d’r wieënig plat gekald weëd. Oet óngerzeuk bliek dat, terwiel i de res va Limburg doe nog bauw jieëkerinne plat kalde, i Heële i de joare ’20 va d’r vurrige ieëw ’t plat  in ’t besjtuurlike en publieke domein al verdrónge woeëd durch ’t Hollendsj. Dat houw zieëker get te make mit de ópkóms  en d’r grui va de koele. Evvel mit ‘t “gouwe” Hollendsj koame de geweun luuj nit i aaraking, dat woar de sjproak die de geïmporteerde Hollender kalde en neet de luuj oet de kóllenie. Dees luuj zint uuevergegange óp ’t Hollendsj, oane genau te wete wie beivuurbild de grammatica inee zoot. Ze hant langzamerhank ’t Hollendsj uuever ’t Heëlesj Plat gelag. Sjtief vashaote aan ’t plat woar vuur vöäl luuj lestig, want de siefere loate zieë dat Heële i de joare ’30 al zoeë sjterk gegruid woar dat de autochtone Heëlesje i de minderheed woare (umdat al vöäl immigrante-koelluuj ópgenoame woare). Me mós óp die maneer waal uuevergoa óp ing gemeensjappelig gedrage anger meugeligheed. Dit alles bei-ee hat as gevolg gehad dat ’t zoeëgenaamde Heëlesj Hollendsj óntsjtong. Mieë informasie op Wikipedia