Lidioom: Jukbeen met wangtand
Morfologie deel TWEE. Geen paniek: ik ga niet de hele morfologie van het Limburgs doornemen. Heeft ook weinig zin, want die wijkt niet bijster veel af van die van het AN; of van het Duits zelfs. Zie Prinz-Prinzess – ik bedoel: die Prinzess is toch niet de zóón van de prins?
Verder heeft het Limburgs geen woorden die met het voorvoegsel ón- beginnen waarbij dat ón- OP betekent. Ik ben daar echter niet helemaal zeker van, want hoeveel woorden tellen alle gedrukte teksten in het Limburgs (of in een van de Limburgse dialecten, zo u wilt) bij mekaar? Het AN heeft misschien 200.000 maal meer gedrukte woorden in de aanbieding dan wij; dat valt niet te becijferen.
Daarom speur ik hier vooral naar idiomatische verschillen met het AN. Een voorbeeld: het achtervoegsel -es, van ‘prinses’, heeft in het Limburgs meer betekenissen. In het AN komt dat vooral voor als aanduiding van vrouwelijke personen (en beroepen). Zo heeft een zanger een zangeres naast zich, geen zangerin. Waarom niet? Voor het Limburgs kan ik me voorstellen: zenger-zengster – en wie weet zegt iemand dat wel; ergens.
Hier gaat het nu over essers die in het AN niet voorkomen, zoals die van doefes, drinkes en roukes; opvallende woorden die ik in de eerste aflevering noemde. Dit zijn overigens geen broertjes – meer verre neven. Komt nog. Het bekendste Limburgse woord op -es is wellicht bakkes. Wat nu: dat bakkes is toch een gewoon Nederlands woord? Zeker, maar een ander bakkes, dat van: hou je bakkes. Het is de verkorting van het vroegere woord bac(k)huys. Een huis, dat wel, maar er werd geen brood in gebakken; het is het ‘huis’ van de baktand of kies. Het woord bak betekent hier wang (Duits Backe), zoals ook de woordenboeken van Sittard, Valkenburg en Kerkrade ons vertellen; dat laatste heeft nog bakkeknaok: jukbeen.
Terug naar dat andere bakkes: een echt huis waarin gebakken wordt. Of zou het toch hetzelfde woord zijn als bakkes = gezicht? U krijgt een week tijd om daarover na te denken.
Dit is al weer het twaalfde deel van de rubriek Lidioom. Eerdere afleveringen kunt u hier nalezen.