Lidioom: Kippen op het duifhuis

Bakkes: dat is een gezicht, smoel, en in het Limburgs ook nog een gebouwtje waar brood in gebakken wordt. Zou dat nu één woord zijn met twee totaal verschillende betekenissen, vroeg ik me vorige week af. Een lastige vraag, want bakkes in de betekenis ‘huisje’ kan ik in de AN-woordenboeken niet vinden. Ik zie alleen ‘bakhuis’ (bakkerij), en ‘bakkeet’: een keetje met bakoven. Of ’t Nederlandse woord bakkes van ‘bakhuis’ komt, het huis van de ‘wangtanden’, is lang neet zeker. Ik vind de uitgang -es van bakkes daarom Limburgs, ook al zou dat woord ergens in het Brabantse nog te horen zijn.

Aardig om te weten: het woord ‘bakhuis’ komt in de algemene taal niet meer voor, meende het WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal) in 1898. Nog iets dat de moeite waard is: dat ‘huis’ van ‘bakkes, bakhuis’ (gezicht), betekent waarschijnlijk ‘omhulsel’, of: iets dat wat anders bedekt. Toevallig vorige week nog een nieuw woord gehoord (voor mij dan), dat dezelfde bouw heeft als dat bakhuis: spiegelhuis oftewel buitenspiegel bij auto’s. Vroeger was dat een plat stuk gespiegeld glas met iets eromheen. Vandaag de dag zit daar allerlei apparatuur in, zodat men van ‘huis’ spreekt, net als bij camera- en kompashuis.

Terug naar de echte huisjes. We hebben nog het wirkes: werkhuis, en doefes, het huis van de duiven. Eine op ’t doefes kroefe meldt het woordenboek van Kerkrade: slaag geven, aframmelen. En als derde huis voor gevederde vrienden: het hinnes oftewel kippenhok.

Nu even spelen. Honderden mensen heten Smitshuizen, dus had een smidse ’t sjmejes kunnen zijn. Nooit gehoord of gelezen. Ik denk dat een smidse te groot was en professioneel: geen klein huisje bij een woonhuis, zoals het bakkes. Deze manier van woorden maken is nog productief. In Vaals had men het over het noldes: de naaldenfabriek in Herzogenrath. Ik hoorde dat woord van de chef van het archief op de krant waar ik werkte en riep plots: dan is dit het bewares – dat woord is jaren gebruikt.

Dit is aflevering 13 van de rubriek Lidioom. Alle vorige afleveringen kunt u hier nalezen.